1.0 PENGENALAN
Raja Ali Haji bin Raja Haji Ahmad, merupakan seorang
tokoh pujangga melayu yang sangat tersohor. Raja ali haji lahir dalam golongan
keluarga bangsawan yang beasal dari pulau penyengat, riau. Beliau merupakan
cucu kepada raja haji atau lebih dikenali sebagai marhum teluk ketapang. Pengaruh
dan ketokohan raja ali haji dalam bidang keilmuan bermula sejak kecil lagi
apabila beliau mendalami ilmu bahasa dan agama di Mekah. Pada zaman
pemerintahan raja ali, beliau berperanan sebagai perdana menteri dan penasihat agama,
sesuai dengan kebolehan beliau menguasai ilmu usuluddin, nahu tasauf dan fiqh.
Kehebatan raja ali haji sebagai tokoh pujangga Melayu
terselah melalui hasil tulisannya. Kearifan beliau tidak terhad kepada ilmu
agama sahaja, namun beliau turut menguasai disiplin ilmu yang lain seperti
bahasa, ketatanegaraan dan sejarah. Antara karya yang dihasilkan oleh beliau
ialah Syair Sultan Abdul Muluk (1847), Bustan Al-Katibin (1851), Thamarat
Al-Muhimmah (1857), Mukaddimah Fi-Intizam (1857), Ikat-ikatan Dua Belas Puji
(1857), Kitab Pengetahuan Bahasa (1858), Gurindam Dua Belas (1864), Silsilah
Melayu dan Bugis (1865), dan Tuhfat Al-Nafis (1865). Meskipun karya-karya
tersebut merupakan karya yang mengangkat nama raja ali haji, gurindam 12 juga
turut mempunyai kedudukan yang tersendiri.
Gurindam 12 merupakan gurindam yang telah dihasilkan oleh
Raja Ali Haji. Gurindam 12 merupakan karya Raja Ali Haji yang besar pengaruhnya
kepada masyarakat. Gurindam ini dihasilkan di Pulau Penyengat pada 23 Rejab
1264 Hijrah ketika Raja Ali Haji berusia 38 tahun. Gurindam 12 merupakan
gurindam yang membincangkan pelbagai persoalan kehidupan manusia, sama ada
kehidupan di dunia mahupun di akhirat. Gurindam 12 mengandungi 12 fasa. Setiap
fasa membincangkan persoalan yang berlainan. Antara persoalan yang terkandung
dalam gurindam 12 ialah persoalan mengenai akidah, rukun islam, akhlak dan
konsep pemerintahan. Walaupun dihasilkan dalam bentuk yang ringkas, gurindam
mempunyai daya pemikiran dan falsafah yang tinggi.
2.0 FALSAFAH
Dari sudut etimologi, perkataan falsafah berasal daripada
perkataan yunani yang iaitu philo dan sophia. Philo bermaksud cinta manakala
sophia bermaksud hikmah. Falsafah dapat didefinisikan sebagai hasrat atau
keinginan yang bersungguh-sungguh untuk mendapatkan kebenaran serta menghayati
kebenaran tersebut. Kamus dewan edisi keempat mentakrifkan falsafah sebagai
pengetahuan tentang pengertian yang dianggap sebagai ilmu yang tinggi yang
menjadi dasar ilmu-ilmu lain.
Dalam
falsafah terdapat beberapa bidang yang diberi penekanan iaitu etika, metafizik,
sejarah, sosial, ekonomi, kosmologi, politik, dan logik. Etika merupakan
pemikiran tentang moral, pendidikan dan pengajaran. Falsafah metafizik
memikirkan tentang kewujudan dan keberadaan. Sejarah pula persoalan berkaitan
dengan masa silam. Bidang sosial adalah gambaran kehidupan realiti manusia yang
kontekstual. Ekonomi ialah sistem yang berkaitan pendapatan dan pengurusan
harta benda. Kosmologi pula membincangkan situasi persekitaran dan alam
sarwajagat. Politik ialah aplikasi dan tujuan pemerintahan sesebuah negara
manakala logik pemikiran yang rasional, takulan dan sebab musabab.
Dalam
gurindam 12, pemikiran dan falsafah yang dibawa oleh raja ali haji amat tinggi.
Dalam gurindam 12, beliau menekankan falsafah metafizik dan etika. Seperti yang
diketahui umum, metafizik merupakan falsafah yang berkaitan ketuhanan manakala
etika berkaitan moral, pengajaran dan pendidikan. Dalam gurindam 12, raja ali
haji banyak memerihalkan aspek ketuhanan dan aspek etika bagi menjadikannya
satu panduan kepada masyarakat dalam menjalani kehidupan.
Dalam
aspek metafizik, beliau banyak memberikan nasihat tentang agama. Pemikiran raja
ali haji terhadap kepentingan taat kepada agama telah dilakarkan dalam gurindam
12. Dalam gurindam ini, raja ali haji menekankan bahawa setiapa manusia perlu
taat dan patuh pada agama. Sebagai seorang manusia, seharusnya menjalankan
tanggungjawab yang diperintahkan oleh Allah s.w.t dan meninggalkan segala
larangannya. Menjalankan segala suruhan Allah membuktikan kepatuhan manusia
sebagai hambanya. Selain patuh kepada suruhan Allah, beliau juga menyatakan
bahawa setiap manusia perlu mengenal sang pencipta agar kehidupan ini lebih
baik dan terarah. Menurut raja ali haji, jika mengenal sang pencipta maka kita
akan melakukan segala suruhan- Nya. Perkara ini dapat dilihat dalam rangkap
gurindam berikut:
Barang
siapa mengenal Allah s.w.t
Suruh
dan tegaknya tiada ia menyalah
Rangkap gurindam ini membawa maksud bahawa jika kita
mengenal Allah s.w.t, maka kita tidak akan teragak-agak untuk melakukan
suruhan-Nya dan meninggalakan larangan-Nya.
Gurindam
12 juga membawa pemikiran tentang kesan tidak mematuhi suruhan Allah. Dalam fasa
2, raja ali menceritakan tentang kesan yang terjadi jika seseorang itu tidak
solat, berpuasa, tidak menunaikan zakat dan haji. Perkara-perkara yang
dinyatakan itu merupakan sebahagian rukun islam. Sebagai seorang yang beragama
islam, kita seharusnya melaksanakan rukun islam dengan penuh taqwa. Dalam fasa
2, gurindam ini menegaskan sebagai seorang islam kita mesti melaksanakan segala
suruhan agama bagi mencapai keharmonian hidup. Agama juga menjadi panduan
kepada seseorang itu menjalani kehidupan yang lebih sempurna.
Dari
aspek etika, raja ali haji menekankan pemikiran tentang budi pekerti,
pendidikan dan pengajaran. Dalam gurindam 12, raja ali haji amat menitikberatkan
falsafah tentang nilai budi dan akhlak mulia dalam kehidupan. Dalam masyarakat
Melayu, nilai budi dan akhlak mulia amat dititikberatkan. Nilai budi bahasa
yang ditonjolkan menjadi lambang keperibadian seseorang itu. Bagi menjadi
seorang yang bernilai budi tinggi, kita seharusnya perlu mengawal kata-kata,
menjaga pandangan, menjaga pendengaran, jaga tangan dan anggotan badan yang
lain. Dalam gurindam 12 fasa 3, raja ali haji telah menyampaikan nasihat agar
masyarakat mengawal segala anggota badan dan pancaindera agar tidak melakukan
perkara yang menyalahi hukum agama. Contonya :
Apabila
terpelihara lidah
Niscaya
dapat daripadanya faedah
Dalam
rangkap ini membawa maksud masyarakat perlu menjaga pervakapan mereka agar
tidak menimbulkan masalah. Hal ini demikian kerana, banyak bicara akan
menimbulkan banyak salah faham. Oleh itu, gurindam ini ditulis agar masyarakat
menjaga kelakuan mereka sekaligus memaparkan nilai budi yang tinggi.
Selain
itu, gurindam 12 juga membawa pemikiran tentang cara menjalani kehidupan dengan
baik. Sebagai manusia, kita memerlukan teman untuk mengisi kekosongan hidup.
Dalam gurindam ini, raja ali haji menyatakan cara untuk memilih teman agar
tidak tersalah pilih. Dalam kehidupan, teman memberi pengaruh yang besar. Oleh
itu, kita seharusnya memilih teman yang baik. Perkara ini dapat dilihat dalam
gurindam berikut:
Cahari
olehmu akan kawan
Pilih
segala orang yang setiawan
Dalam rangkap ini, masyarakat disarankan agar mencari
kawan yang setia. Kawan yang setia amat penting kerana ia akan sentiasa bersama
dengan kita saat susah dan senang.
Jelaslah bahawa gurindam 12 memaparkan falsafah yang
tinggi. Falsafah dan pemikiran yang ditonjolkan dalam gurindam ini menjadi
panduan buat masyarakat agar dapat menjalani kehidupan yang lebi harmoni.
3.0 KEPEGARANGAN
DAN ESTETIK
Gurindam 12 juga dikatakan karya yang hebat dari aspek
kepegarangan dan estetik. Dalam sesebuah karya, estetik dan kepegarangan
merupakan dua aspek yang penting dan mempengaruhi kedudukan teks dan seseorang
sasterawan. Estetik merupakan aspek yang berhubung kait dengan persoalan
keindahan yang menjadi dasar karya sastera. Estetik membicarakan unsur
keindahan pembinaannya, bahasa dan pengalaman keseronokan membacanya. Kepegarangan
pula merujuk kepada keterampilan, kecerdikan dan kearifan seseorang pengarang
itu dalam berkarya.
3.1 KEPEGARANGAN
Kepegarangan dianalisis daripada aspek keperibadian yang
dicapai pengarang. Keperibadian merupakan kemuncak kejayaan seseorang
pengarang. Proses pembinaan keperibadian terbayang pada sifat dedikasi,
keberanian, bijaksana, inovasi dan perlanggaran yang dilakukan.
Gurindam
12 dihasilkan oleh Raja Ali Haji pada 23 Rejab 1263 Hijrah di Pulau Penyengat,
Riau. Gurindam ini dihasilkan ketika beliau berusia 38 tahun. Pada tahun 1854
gurindam 12 telah diterbitkan dalam Tijdschrtf Van Het Bataviaasch Genootschap
no 11, Batavia dengan tulisan Arab dan telah diterjemah dalam bahasa Belanda
oleh Elisa Netscher.
Dalam gurindam
12, konsep kepengarangan menjurus kepada keagamaan. Hal ini berkaitan dengan
keperibadian raja ali haji yang mahir dalam agama. Seperti yang diketahui umum,
raja ali haji merupakan seorang yang pakar dalam ilmu agama. Pengetahuan dan
keperibadian beliau yang bergama tinggi mempengaruhi penulisannya. Dapat
dilihat nilai kepegarangan dalam gurindam 12 dipengerahui keperibadian raja ali
haji yang tinggi ilmu agama dan kedudukan beliau sebagai penasihat agama.
Berikut merupakan contoh gurindam yang memaparkan nilai keagamaan :
Barang siapa tiada memegang agama
Sekali-kali tiada
boleh dibilang nama
Barang siapa mengenal empat
Maka ia itulah orang yang ma’rifat
Barang siapa mengenal allah
Suruh dan tegahnya tiada ia menyalah
Barang siapa mengenal diri
Maka telah mengenal akan tuhan yang bahri
Barang siapa mengenal dunia
Tahulah ia barang yang terpedaya
Barang siapa mengenal akhirat
Tahulah ia dunia mudarat.
Dalam gurindam
12 fasa 1 jelas menunjukkan bahawa gurindam ini dihasilkan untuk menyampaikan
nasihat tentang agama. Sebagai seorang yang berilmu agama, wajarlah beliau
menasihati masyarakat tentang kepentingan beragama. Jelaslah nilai kepegarangan
ini dipeengaruhi keperibadian beliau sebagai tokoh agama.
3.2 ESTETIK
Pendekatan estetik ialah menilai teks sastera dengan
merujuk aspek keindahan dan kekuatannya. Estetik ialah rasa keindahan,
keseronokan, kegembiraan yang merujuk kepada yang bernilai dan bermanafaat
serta penikmatan yang mempersona, menawan perasaan dan terpahat dalam
pemikiran. Dalam seni sastera , keindahan berkait rapat dengan kesan
pengalaman, perasaan, pemikiran, imaginasi dan wawasan. Keindahan juga
terpancar daripada bahasa yang digunakan pengarang.
Perkataan
estetika dalam bahasa Yunani ialah “aesthesis” yang bermaksud hal-hal yang
dapat diserapkan oleh pancaindera atau lebih khusus lagi membawa maksud
kepekaan manusia terhadap sesuatu gaya penulisan. Estetik juga boleh
didefinisikan sebagai persepsi pancaindera, iaitu merupakan istilah estetika
yang digunakan untuk kajian falsafah.
Estetika
secara umumnya bermaksud keindahan. Oleh sebab itu, estetika merupakan satu
cabang yang sangat dekat dengan falsafah seni. Nilai estetika itu sendiri
melibatkan seni dan keindahan. Apabila
dilihat dari konsep yang berkaitan dengan karya, kita dapat mengaitkan unsur
ini dengan karya yang dihasilkan iaitu penghasilan bahasa yang estetik iaitu
indah dan berseni. Secara umumnya, estetika dikaitkan dengan karya seni manusia
atau mengenai alam semesta.
Gurindam
12 mempunyai nilai estetik yang tersendiri. Gurindam 12 itu dikatakan indah
kerana dihasilkan dalam bentuk gurindam. Gurindam merupakan bentuk puisi Melayu
yang terdiri daripada dua bait. Gurindam dihasilkan untuk menyampaikan nasihat
kepada masyarakat dengan cara halus. Penggunaan gurindam itu sendiri telah
menjadikan ia begitu indah.
Dalam
gurindm 12, pengarang menggunakan banyak bahasa asing iaitu bahasa arab.
Penggunaan bahasa arab ini dipengaruhi oleh kepandaian pengarang dalam bahasa
arab. Penggunaan bahasa arab juga berlaku kerana tiada istilah yang tepat untut
menyatakan sesuatu perkataan tersebut. Antara penggunaan bahasa arab ialah
“ma’rifat” yang membawa maksud zat Allah yang empat. Penggunaan bahasa Arab
dapat dilihat dalam petikan yang berikut :
Barang siapa mengenal yang empat,
maka ia itulah orang ma'rifat
Nilai estetik dalam gurindam 12
juga dapat dilihat daripada sifatnya yang didaktif. Gurindam 12 merupakan
gurindam yang kaya dengan nasihat dan pelajaran. Gurindam 12 merupakan gurindam
yang dihasilkan oleh raja ali haji untuk menyampaikan nasihat dan pengajaran
kepada masyarakat. Dalam gurindam ini, raja ali haji menyampaikan nasihat
tentang kepatuhan kepada tuhan, kehidupan bermasyarakat dan kesan jika melanggar
perintah Allah. Perkara ini dapat dilihat dalam petikan gurindam yang berikut:
Apabila banyak berkata-kata,
Di situlah jalan masuk dusta.
Apabila banyak berlebih-lebihan suka,
Itulah landa hampirkan duka.
Apabila kita kurang siasat,
Itulah tanda pekerjaan hendak sesat.
Apabila anak tidak dilatih,
Jika besar bapanya letih.
Apabila banyak mencela orang,
Itulah tanda dirinya kurang.
Apabila orang yang banyak tidur,
Sia-sia sahajalah umur.
Apabila mendengar akan khabar,
Menerimanya itu hendaklah sabar.
Apabila menengar akan aduan,
Membicarakannya itu hendaklah cemburuan.
Apabila perkataan yang lemah-lembut,
Lekaslah segala orang mengikut.
Apabila perkataan yang amat kasar,
Lekaslah orang sekalian gusar.
Apabila pekerjaan yang amat benar,
Tidak boleh orang berbuat honar.
Nilai estetik juga dapat dilihat
melalui pemilihan kata yang ringkas dan tepat. Gurindam 12 dihasilkan dengan
menggunakan pemilihan kata yang ringkas tetapi sarat dengan makna. Berikut
merupakan contoh penggunaan kata yang ringkas tetapi mempunyai makna yang
mendalam.
Apabila terpelihara mata,
sedikitlah cita-cita.
Apabila terpelihara kuping,
khabar yang jahat tiadalah damping.
Apabila terpelihara lidah,
nescaya dapat daripadanya faedah.
Bersungguh-sungguh engkau memeliharakan tangan,
daripada segala berat dan ringan.
Apabila perut terlalu penuh,
keluarlah fi'il yang tiada senonoh.
Anggota tengah hendaklah ingat,
di situlah banyak orang yang hilang semangat
Hendaklah peliharakan kaki,
daripada berjalan yang membawa rugi.
Petikan gurindam ini, membawa
maksud supaya masyarakat menjaga anggota dan pancaindera agar tidak melakukan
dosa. Jika gagal menjaga anggota dan pancaindera, kesan yang diterima amat
dasyat terutama kepada masyarakat.
4.0 PENUTUP
Kesimpulannya, gurindam 12 merupakan hasil karya raja ali
haji yang tinggi nilainya. Meskipu telah digarap berabad lamanya, gurindam ini
masih digunapakai oleh masyarakat kerana mesej dan nasihat yang disampaikan
menjadi panduan kepada masyarakat menjalani kehidupan yang lebih harmonis.
Nasihat yang disampaikan juga releven digunakan sepanjang zaman. Gurindam 12
membuktikan bahawa ia sebuah karya yang mempunyai nilai estetika yang tinggi.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan